ՀՆՉՅՈՒՆԻ ՄԵՆԱԿՅԱՑԸ. ԺԱՆ-ԿԼՈԴ ԷԼՈՒԱ
1938թ.-ի հունիսի 15-ին Մոնտ-Սան–Անյան (Ռուան, Հյուսիսային Նորմանդիա) քաղաքում ծնված Էլուան ստացել է դասական երաժշտական կրթություն Փարիզի կոնսերվատորիայում` Դարիուս Միոյի և Մորիս Մարտենոյի դասարաններում: Պատանեկան տարիքից հիանալիորեն տիրապետում էր դաշնամուրի կատարողական արվեստին. նվագում Բախի, վիեննական դասականների, ռոմանտիկների, և իր շատ սիրելի Դեբյուսիի երաժշտությունը: Ակադեմիական ասպարեզից բացի նրան հետաքրքրում էր իր ժամանակի նորագույն երաժշտությունը` Վեբեռն, Մեսսիան, սերիալիստներ:
Երիտասարդ Էլուայի հետաքրքրության շրջանակը չէր սահմանափակվում միայն երաժշտությամբ: Անհագորեն ընթերցում էր, հատկապես սյուրռեալիստական պոեզիա` Պոլ Էլուար, Անդրե Բրետոն, Անրի Միշո: Մեկ այլ կիրքը դա կինոարվեստն էր, որը հետագայում քիչ ազդեցություն չթողեց իր կոմպոզիտորական աշխատանքի վրա, ինչի ապացույցն է 2010թ.-ին գրված «Ես ֆիլմի դարի զավակ եմ» ծավալուն էսսեն:
Դեռահաս տարիքից սկսած խանդավառվեց աշխարհի ավանդական երաժշտական մշակույթներով, լսում էր ճապոնական գագակու, հնդկական դրուփադ, ինդոնեզիական գամելան, Իրանի դասական երաժշտություն, Տիբեթի ծիսական երգեր… Այս սիրագորով ու համառ ունկնդրումները ձևավորեցին նրա ակուստիկ զգայունությունը և դարձան հիմնային՝ հետագա ստեղծագործական զարգացման համար: Հեռու լինելով որևէ տիպի էկզոտիզմից, Էլուան յուրովի զարգացրել է Շտոկհաուզենյան “Weltmusik”–ի (աշխարհի երաժշտության) գաղափարը, ձգտելով հիբրիդային, տարամշակութային երաժշտության. երաժշտութան, որն առաջանում է տարբեր մշակույթների միաձուլման և փոխազդեցության արդյունքում:
1960-ական թվականներին Էլուան համարվում էր Պիեռ Բուլեզի ամենախոստումնալից ուսանողներից և «հովանավորյալներից» մեկը, սակայն տարիներ անց նա վճռականորեն լքեց այդ շրջանակը:
1966-1970թթ.-ին Էլուան ապրում էր ԱՄՆ-ում, սկզբում որպես Քալիֆորնիայի Բերկլիի համալսարանի պրոֆեսոր, այնուհետև՝ ամերիկյան անապատների ճանապարհորդ: Այս տարիները հարուստ էին տարբեր փորձառություններով, որոնք նրան օգնեցին ազատվել եվրոպական երաժշտական միջավայրի գեղագիտական դոգմաներից և գտնել իր իրական ձայնը:
Վերադարձը Ֆրանսիա 1970թ.-ին նոր սկիզբ նշանավորեց: Էլուան լի էր՝ իր ուղուն ռադիկալ և առանց կոմպրոմիսների հետևելու վճռականությամբ: Շրջադարձային կետը դառնում է Kâmakalâ (սանսկրիտից թարգմանաբար՝ էներգիաների եռանկյունի) ստեղծագործությունը երեք նվագախմբի և հինգ երգչախմբի համար, որում ակնառու են ավանդական ասիական երաժշտության ակնարկները: Kâmakalâ-ն՝ այս տանտրիկ գաղափարներով ներշնչված գործը, նշանավորեց Էլուայի ոճական ճանապարհի մի կետ, որտեղից արդեն հետդարձ հնարավոր չէր: 1972թ-ին, Kâmakalâ-ի պրեմիերայից հետո Էլուան Կարլհայնց Շտոկհաուզենի (ով իր սիրելի ուսուցիչ և ավագ ընկերն էր) միջնորդությամբ ստացավ էլեկտրոնային ստեղծագործության պատվեր Քյոլնի` Արևմտյան Գերմանիայի ռադիոյից (WDR): Այսպես, նրա՝ տարիներ շարունակ փայփայած երազանքը դարձավ իրականություն. վերջապես նա կարող էր աշխատել էլեկտրոնային ստուդիայում: Հենց այստեղ էլ նա ստեղծեց Shânti-ն:
Իր ուսուսցիչ Պիեռ Բուլեզից հեռանալուց հետո, սկսած 1970-ականներից Էլուան գնաց մի ռադիկալ ուղով, ստեղծելով տպավորիչ հնչյունային ֆրեսկոներ, որոնց բնորոշ են սյուրռեալիստական երևակայությունը, մեդիտատիվ բնույթը, ակուստիկ ինտենսիվությունն ու կատարման երկար տևողությունները:
Մեր օրերում Էլուայի երաժշտությունը թվում է ժամանակավրեպ և միևնույն ժամանակ` չափազանց անհրաժեշտ: Այն ազդում է որպես հակաթույն: Գլոբալ արագացման դարաշրջանում, երբ ոչ ոք չունի ժամանակ, Էլուան խիզախում է ստեղծել երկար ու նույնիսկ շատ երկար տևողության հսկայական երաժշտական կտավներ (ընդհուպ մինչ 4-5 ժամ առանց ընդմիջման), էպիկական լայն շնչի հնչյունային ճանապարհորդություններ մեդիտատիվ ժամանակային չափումներում: Մեր գրեթե ամբողջապես սրբազերծված և հրաշքների հանդեպ հավատը կորցրած աշխարհում նա համարձակվում է վերապրել ծիսականությունը և հրավիրել ունկնդրին դեպի հայեցողականություն: Տեսողական ազդակներով գերհագեցած մեր իրականության մեջ նա կարևորում է կենտրոնացած լսողական պրոցեսի նշանակությունը:
Էլուայի երաժշտությունը պատկանում է մեր ժամանակաշրջանի ամենաէքսպրեսիվ ստեղծագործական արտահայտությունների շարքին: Այն ունի փոխակերպող ուժ և կարող է ունկնդրին իր ետևից շատ հեռու տանել… Նրա համերգից հետո լսողը այլևս նույն մարդը չէ:
Անհրաժեշտ է միայն կենտրոնացնել ոգին, նվիրվել հնչյուններին, տրվել հոսքին:
Հեղինակ՝ Լեոպոլդո Սիանո
Թարգմանությունը՝ Շուշան Հյուսնունցի
Մտքեր, ուղղված Ժան-Կլոդ Էլուայի Shânti-ի ունկնդրմանը
Shânti-ն ստեղծվել է 1972-73 թթ.-ին Քյոլնի WDR էլեկտրոնային ստուդիայում:
Սանսկրիտից թարգմանաբար «shânti» նշանակում է խաղաղություն: Սակայն Էլուայի Shânti-ն լոկ պացիֆիստական ստեղծագործություն չէ: Պարադոքս է, բայց այն, չնայած վերնագրի, նաև պատերազմի՝ որպես տիեզերական սկզբունքի մասին է: Պատերազմն այստեղ պետք է հասկանալ Հերակլիտի՝ Էլուայի նախընտրած հույն փիլիսոփաներից մեկի կողմից տրված իմաստով: Pólemos-ը (պատերացմի մարմնավորումը հին հունական դիցաբանության մեջ) որպես ամեն ինչի հայր, որպես հակադրությունների պայքար: Ոչինչ չի կարող առանց իր հակապատկերի գոյություն ունենալ: Շարժումը ծնվում է հակադրությունից:
Պատերազմն ամենուր է, միշտ: Կան միկրոսկոպիկ պատերազմներ մարմնի ներսում, պայքարներ կենդանիների միջև, ընտանեկան և կրոնական ընդհարումներ, հասարակական, տնտեսական, ստեղծագործական մրցակցություններ: Վեճեր ինքներս մեզ հետ, բնության աղետներ՝ երկրային և աստեղային մակարդակով: Հենց այն պատճառով, որ մենք առանց այդ էլ մշտապես գտնվում ենք շարունակական պայքարում և շրջապատված ենք անխուսափելի տառապանքներով, ապա կազմակերպված պատերազմներից գոնե պետք է կատեգորիկ կերպով խուսափել:
Արթուր Շոպենհաուերի համար կամքը առ կյանք դա պայքար է բավարարվածության համար, որն ինքն իրեն ներսից պառակտում է: Տիեզերական արարչագործությունն իր մեջ կրում է անսահման դաժանություն: Պատերազմն, անշուշտ, ոմանց համար կարող է լինել արբեցնող, դիոնիսյան մի երևույթ, որին անգիտակցականը գաղտնաբար ձգտում է: Ինչևէ, այս «անպտուղ վատնումը» (Ժորժ Բատայ) կարող է լիովին վերապրվել այլ ճանապարհով, հատկապես արվեստի միջոցով, եթե այն հասկանանք որպես ոգու գերագույն գործունեություն: Արվեստագետների ցնորքը, ի տարբերություն քաղաքական գործիչների խենթության, փրկարար ցնորք է: Մի առիթով Հերման Նիչը ասել է,- «Եթե չլինեին պատերազմներ, մարդ պիտի դրանք բեմադրեր թատրոնում»: Դեստրուկտիվ ուժերը, որոնք անհերքելիորեն մարդու էության և աշխարհի անբաժան մասն են կազմում, պետք է վերամշակվեն արվեստի միջոցով՝ պատերազմներից խուսափելու համար:
Բոլոր ճնշված էներգիաները վաղ թե ուշ վերածվում են ագրեսիայի, վախի, նեվրոզների: Գիտակցելով և ներառելով սեփական հոգեկան աշխարհի ստվերոտ կողմերը, կարելի է ուղղորդել դրանք ստեղծագործական նպատակներով: Եվ հենց այստեղ է, երբ մարդ հակաթույնի կարիք ունի. այդ հակաթույնն է ա ր վ ե ս տ ը , որն ինտենսիվացնում է կյանքը, հիմա և այստեղ լինելու զգացողությունը: Արվեստ, որն ապաքինող է:
Առանց ստեղծագործականության աշխարհը չի կարող ճիշտ գործել: Մարդկության իրական կապիտալը դա ստեղծարարությունն է, ասում էր Յոզեֆ Բոյսը: Գլոբալ դիսկոֆունկցիաների հիմքում ընկած է ինքներս մեր անձի և աշխարհի իրական ճանաչողության պակասը:
Անհնար է ունենալ շրջապատող աշխարհը փոխելու միտում, առանց վերափոխելու, առանց ինտենսիվորեն վերապրելու ինքներս մեզ: Ստեղծագործականությունը ամենավճռական «զենքն» է տգիտության, ագահության և բռնության դեմ պայքարելում: Այն ակամայից մեր միջով հոսող էներգիաները առողջ կերպով ուղղորդելու բարձրագույն գործիքն է:
Կարելի է հարցնել՝ իսկ ո՞րն է արվեստի իմաստը պատերազմի ժամանակներում: Սակայն, դա ունայն հարց է: Իմաստը նույնն է, ինչ խաղաղության ժամանակ: Այստեղ հարցականի տակ է դրվում առհասարակ արվեստի հասկացությունը և այն վերապրելու տեսակը: Եթե արվեստը ծես է, ապա դա նշանակում է, որ այն պետք է անընդհատ կատարվի, երաշխավորելու համար անհատի կապը anima mundi-ի՝ աշխարհի ոգու հետ, այնպես ինչպես երաժշտական գործիքը պետք է ժամանակ առ ժամանակ լարվի: Արվեստը պետք է ընկալել այնպիսին, ինչպիսին այն կա, և ոչ որպես զարդարանք, հաճելի divertissement ու քաղքենիական ժամանց, այլ որպես ծես, որպես մոգություն, որպես ինքներս մեր և արտաքին աշխարհի վրա տարվող աշխատանք:
«Յուրաքանչյուր արվեստ լիովին անօգուտ է»,- ասում է Օսկար Ուայլդը: Իրոք, արվեստը, ինչպես և աղոթքը կամ մեդիտացիան (թվում է թե) անօգուտ են: Բայց գոյություն ունի օգտակարի սահման (Ժորժ Բատայ): Նյութը կամ ինքնին դրամը, եթե նրանց այլ կերպ ընկալենք, ոգեղեն աշխարհից են:
Հնդկական աստվածություն Շիվան միևնույն ժամանակ ստեղծող և կործանող է: Էլուայի Shânti հնչյունային ֆրեսկոն պատմում է ոչ միայն մարդկային պատերազմների, այլև տիեզերական աղետների մասին: Ստեղծագործության վերջում հնչյունների միջոցով ոգեկոչվում է հնդակական ավանդույթի pralaya հասկացությունը՝ տիեզերական դարաշրջանի վերջին բռնկումը: Բոլոր կոնֆլիկտները տարրալուծվում են, աշխարհն ամբողջությամբ կլանվում է, որպեսզի նորից ծնվի: Ալեն Դանիլուն՝ Էլուայի համար շատ կարևոր մի հեղինակ, նշում է, որ ատոմային բռնկումների ժամանակակից նկարագրությունները գրեթե նույնությամբ կարելի է վերգտնել հին հնդկական տեքստերում, օրինակ Պուրանաներում:[1]
Shânti-ի ենթարվերնագիրն է՝ «մեդիտացիայի երաժշտություն»: Էլուայի հասուն շրջանի շատ գործեր, անկասկած, վկայում են մեդիտատիվ փորձառությունների մասին: Պատահական չէ, որ այս երաժշտությունը լիովին զգալու համար ցանկալի է այն լսել պառկած կամ կիսապառկած վիճակում (ինչը և կոմպոզիտորն անձամբ խորհուրդ է տալիս իր համերգի ունկնդրին): Այդպիսով հնարավոր է թուլացնել հոգեֆիզիկական լարվածությունը, տրվել հնչյունային պատկերների հոսքին, հիշողություններին ու տեսիլքներին, և է´լ ավելի զգայուն ընկալողունակության հասնել:
Shânti-ում, ինչպես և Էլուայի այլ գործերում օգտագործվող որոշ հնչյուններ նպաստում են ունկնդրի մոտ հայեցողական հոգևիճակի հաստատմանը, մտքերի «տանտրիկ» մաքրմանը, դրանց բացակայությանը: Խոսքը գնում է հատկապես այն խիտ հնչյունային զանգվածների մասին, որոնք էլուան անվանում է «մեդիտացիայի հնչյուններ»: Սակայն Shânti -ն որևէ առնչություն չունի այսպես կոչված new age-ի, կամ ֆոնային հնչող «հանգստացնող երաժշտության» կոմերցիալ արտադրանքի հետ: Shânti -ն ֆունկցիոնալ երաժշտություն չէ, այլ արվեստի գործ: «Մեդիտացիան» այստեղ պետք է հասկանալ որպես կոմպոզիտորի ներխոհություն, որի հեևից ունկնդիրը պիտի ծայրահեղ ուշադրությամբ գնա: Այն հնչյունը, որին Էլուան մշտապես փորձել է մոտենալ, կարելի է անվանել «ներխոհող կրակ» (feu meditant): Փաստորեն, սա ոչ թե միայն երաժշտություն է մեդիտացիայի համար, այլ այստեղ հնչյունն ինքն է, որ ներխոհում է:
Նոյեմբեր, 2022
Լեոպոլդո Սիանո և Շուշան Հյուսնունց
[1] Alain Danielou, La Fantaisie des dieux et l’Aventure humaine. Nature et Destin du Monde dans la Tradition shivaïte, Le Rocher: Monaco 1985.